Eντονη δυσοσμία σε κλειστές ακτές – κόλπους, κυρίως εκεί όπου η κυκλοφορία των υδάτων είναι περιορισμένη, με χαρακτηριστικό την θολερότητα του νερού, τα πράσινα νερά ή και την παρουσία συγκεκριμένων πράσινων φυκών στα βράχια και πολλές φορές κοντά σε παράκτιες αγροτικές περιοχές η σε περιοχές κοντά σε λιμάνια όπου ή σε περιοχές όπου τα λύματα εισρέουν στο θαλάσσια περιβάλλον χωρίς να έχουν υποστεί βιολογικό καθαρισμό.
Σε τι οφείλεται όμως αυτή η δυσοσμία και η ανάπτυξη συγκεκριμένων ειδών θαλάσσιας βλάστησης, γιατί επικρατούν τα συγκεκριμένα φύκη σε μολυσμένες περιοχές;
Πρόκειται για το φαινόμενο του ευτροφισμού, ένα περιβαλλοντικό πρόβλημα που παρουσιάζεται σε λίμνες ή κλειστούς αβαθείς κόλπους κάτω από ορισμένες συνθήκες. Ο ευτροφισμός έχει αναγνωριστεί από τα μέσα του 20ου αιώνα ως ένα πρόβλημα μόλυνσης στις λίμνες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Έρευνες έδειξαν ότι το 54% των λιμνών στην Ασία είναι ευτροφικές, στην Ευρώπη, το 53% Στη Βόρεια Αμερική, 48% Στη Νότια Αμερική, το 41% και 28% στην Αφρική.
Είναι ένα έντονο πρόβλημα στο οποίο παρατηρείται αύξηση της συγκέντρωση πέραν του φυσιολογικού ορίου θρεπτικών ουσιών, όπως π.χ. των νιτρικών και φωσφορικών ενώσεων. Χημικές ουσίες θρεπτικά άλατα, απαραίτητες για την ανάπτυξη των φυτικών οργανισμών (φυτοπλαγκτόν και διάφορα είδη μακροφύκών).
Πηγές αυτών των ενώσεων είναι κυρίως τα γεωργικά λιπάσματα τα οποία εισρέουν στο υδάτινο περιβάλλον, περιττώματα ζώων από αγροτικές π.χ. γεωργικές περιοχές, μέσω απορροών – ακατέργαστων απόβλητων, καθώς επίσης και από τα ανθρώπινα λύματα/ απορροές, όμβρια ύδατα τα οποία δεν έχουν υποστεί την απαραίτητη διαδικασία βιολογικού καθαρισμού.
Με την υπερβολική εισροή/συγκέντρωση θρεπτικών συστατικών σε κλειστές θάλασσες και λίμνες, στις οποίες η κυκλοφορία του νερού είναι ελάχιστη, τα βακτήρια και τα μικροσκοπικά φύκη αυξάνονται σημαντικά. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι οργανισμοί έχουν την τάση να σχηματίζουν επικάλυμμα στις υδάτινες επιφάνειες, προκαλώντας σκίαση στο νερό κάτω από την επιφάνεια. Χωρίς φως, οι φωτοσυνθετικοί οργανισμοί στον πυθμένα πεθαίνουν, προσφέροντας έτσι ακόμη μεγαλύτερη ποσότητα τροφής σε άλλα βακτήρια τα οποία που συνεχίζουν να αναπτύσσονται.
Καθώς ο αριθμός των βακτηρίων αυξάνεται, η κατανάλωση του διαλυμένου στο νερό οξυγόνου αυξάνεται δραματικά (λόγο της διαδικασίας της αποσύνθεσης της αυξανόμενης οργανικής ύλης), ενώ η παραγωγή οξυγόνου ελαττώνεται, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει αρκετό (υποξικό περιβάλλον) η και καθόλου (ανοξικό) διαλυμένο οξυγόνο στο νερό.
Επίσης, αυτό μπορεί να συνοδεύονται και με την παραγωγή υδρόθειου μέσω των αναερόβιων διαδικασιών. Το υδρόθειο π.χ. (Η2S) είναι τοξικό για πολλούς θαλάσσιους οργανισμούς. Ως συνέπεια, πολλοί από τους υδάτινους οργανισμούς πεθαίνουν, όπως π.χ. ψάρια σε λίμνες, ή κάτω από άλλες συνθήκες μεταναστεύουν σε άλλους πιο υγιείς βυθούς.
Τα κύρια χαρακτηριστικά του ευτροφισμού
Συνοπτικά ο ευτροφισμός χαρακτηρίζεται ως 1. Αυξημένη βιομάζα του φυτοπλαγκτού, 2. Τοξικά και μη βρώσιμα από τους θαλάσσιους οργανισμούς είδη φυτοπλαγκτού, 3 αυξήσεις ζελατινώδους ζωοπλαγκτού (μέδουσες, σκυφόζωα, κτλ), 4. Μειωμένη βιομάζα βενθικών οργανισμών (οργανισμοί που ζουν στον βυθό της θάλασσας), 5. Αλλαγές στην αφθονία μακροφύτων και βιομάζας, 5. Αυξημένη θολερότητα του νερού, 6. Χρώμα, οσμή και προβλήματα επεξεργασίας υδάτων, 7. Μείωση διαλυμένου στο νερό οξυγόνο, 8. Αυξημένες περιπτώσεις θνησιμότητας των ψαριών, 9. Απώλεια επιθυμητών ειδών ιχθύων, 10. Μειώσεις στην αλίευση οστρακοειδών και ψαριών, 11. Μειώσεις στην αντιληπτή αισθητική αξία των υδάτων και ακτών για αναψυχή, καθώς πολλές φορές η δυσοσμία και το χρώμα του νερού (πράσινο, καφετί ,κίτρινο η και κόκκινο, αναλόγως τα είδη φυκιών και φυκοχρωστικών που αναπτύσσονται σε αυτά) τα οποία είναι εντελώς απωθητικά για τους λουόμενους.
Βιοδείκτες
Επίσης, υπάρχουν ορισμένα είδη απο πολυκύτταρα πράσινα φύκη που έχουν μέγεθος μερικών εκατοστών, τα οποία έχουν περιορισμένη ικανότητα αποθήκευσης θρεπτικών συστατικών, και για αυτό τον λόγο είναι συνδεδεμένα με μολυσμένα περιβάλλοντα, πλούσια σε οργανικές θρεπτικές ουσίες.
Μερικά από αυτά είναι δείκτες μολυσμένων νερών, π.χ. φύκη του είδους Ulva η αλλιώς το μαρούλι της θάλασσας τα οποία αναπτύσσονται σε λιμάνια, μόλους, εκβολές λυμάτων, καθώς επίσης και τα φύκη που έχουν αυξηθεί σε αβαθείς κόλπους από τις ακόλουθες οικογένειες: Cladophora, Enteromorpha, Ulvaria, Ulothrix και Rhizoclonium. Χρησιμοποιούνται από τους επιστήμονες ως βιοδείκτες για τον έλεγχο της ποιότητας του θαλάσσιου οικοσυστήματος.
Ο ευτροφισμός όπως είδαμε δρα αρνητικά στο περιβάλλον. Ωστόσο, υπάρχουν και εξαιρέσεις. π.χ. οι εκβολές των ποταμών τείνουν συνήθως να είναι και φυσικά ευτροφικές, λόγω του ότι μεταφέρουν θρεπτικά συστατικά στην ανοιχτή θάλασσα, δίνοντας αυξημένη παραγωγικότητα και τροφή στα ψάρια και σε άλλους οργανισμούς. Δεν είναι τυχαίο ότι σημαντικά θαλάσσια αλιευτικά πεδία βρίσκονται κοντά σε περιοχές με εκβολές ποταμών (Βόρειο Αιγαίο, Θρακικό πέλαγος, κτλ).
Επίσης, θα πρέπει να πούμε ότι ο εμπλουτισμός θρεπτικών ενώσεων στην ανοιχτή θάλασσα γίνεται και μέσω ανάβλυσης βαθιών υδάτινων μαζών πλούσιων σε θρεπτικά συστατικά προς τα παράκτια και επιφανειακά ύδατα. Το φαινόμενο αυτό λέγεται upwelling, στην ανοιχτή θάλασσα και σε αντίθεση με τις αβαθείς, κλειστές περιοχές, προωθεί σε θετικά για την αλιεία επίπεδα, την αύξηση του φυτοπλαγκτού και της παραγωγικότητας.
Αυξημένη παραγωγικότητα σημαίνει και περισσότερη τροφή για τα ψάρια και ως συνέπεια, μια παραγωγικότερη αλιεία. Αυτό παρατηρείται στις δυτικές ακτές των ηπείρων, π.χ. Νότια Αμερική Περού, Δυτικές ακτές Αφρικής, κτλ.
Στην Ελλάδα, μέχρι και στα μέσα της δεκαετίας του 90, τα περισσότερα απόβλητα κατάληγαν στην θάλασσα ανεπεξέργαστα. Η πρακτική αυτή είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση συγκεντρώσεων θρεπτικών ουσιών, και την συσσώρευση μετάλλων και τοξικών ουσιών στα παράκτια οικοσυστήματα.
Χαρακτηριστικά των Μεσογειακών θαλάσσιων υδάτων
Όπως αναφέρει και η βιβλιογραφία, η Μεσόγειος και οι ελληνικές θάλασσες είναι σε γενικές γραμμές ολιγοτροφικές, με εξαίρεση ορισμένους κλειστούς κόλπους με αυξημένη ρύπανση/μόλυνση και περιορισμένη θαλάσσια δραστηριότητα, θαλάσσια ρεύματα κτλ, με το χαρακτηριστικό των ζεστών νερών, την ποικιλία θαλάσσιων οργανισμών, την χαμηλή βιομάζα και την ύπαρξη εύκρατων θαλάσσιων φυτών όπου και χαρακτηρίζονται ως περιοχές μείζονος σημασίας για την αναπαραγωγή ψαριών και καταφύγιο πολλών οργανισμών, όπως π.χ. τα λιβάδια της Ποσειδωνίας (Posidonia oceanica) ή αλλιώς οι γνωστες φυκιάδες τα οποία να τονίσουμε ότι δεν πρόκειται για φύκη αλλά για ανώτερα φανερόγαμα φυτά, πολυετές φυτά, ένα «δέντρο» της θάλασσας, ΅ε «κορ΅ό», φύλλα, λουλούδια και καρπούς που σχη΅ατίζει εκτετα΅ένα υποθαλάσσια λιβάδια, τα λεγόμενα «δάση της θάλασσας».
Γενικώς, τα ύδατα μπορούν να χαρακτηριστούν, αναλόγως με την παροχή παραγωγή άνθρακα σε γραμμάρια άνθρακα ανα τετραγωνικό μέτρο τον χρόνο (από τους φυτικούς οργανισμούς μέσω φωτοσύνθεσης) ως ολιγοτροφικά (≤100 g C m¯² / year) μεσοτροφικά (100 300 g C m¯² / year) ευτροφικά (300 500 g C m¯² / year) και υπερτροφικά (> 500 g C m¯² / year)
Λίγα λόγια για τα φύκη
Tα φύκη (ενικός = το φύκος) και όχι φύκια, όπως πολλοί λανθασμένα τα αποκαλούν, είναι μία ετερογενής ομάδα Κρυπτόγαμων. Είναι αυτότροφοι, υδρόβιοι και κατώτεροι φωτοσυνθετικοί οργανισμοί, ενώ επίσης αναπτύσσονται και μέσα στο έδαφος, όταν υπαρχή υδατική αφθονία.
Υπάρχουν μικροσκοπικά μονοκύτταρα φύκη (μικροφύκη), όπως π.χ. η πλειοψηφία του φυτοπλαγκτού (διάτομα, τα πυρροφύκη ή δινοφύκη, αρκετά χλωροφύκη, λίγα ροδοφύκη). Τα πολυκύτταρα φύκη είναι ορατά με γυμνό μάτι (μακροφύκη), και είναι αυτά που βλέπουμε προσκολλημένα στα βράχια, είναι οι λεγόμενοι θαλλοί (συσσωματώματα κυττάρων χωρίς διαφοροποίηση σε αληθινές ρίζες, βλαστούς και φύλλα). Σύμφωνα με του επιστήμονες, στην Ελλάδα υπάρχουν περίπου 600 είδη φυκών.
Η κατηγοριοποίηση των φύκών γίνεται με βάση τις διάφορες χρωστικές που χρησιμοποιούνται στη συλλογή φωτός (ροδόφυτα-κόκκινα φύκη, φαιόφυτα-καφέ φύκη και χλωρόφυτα-πράσσινα φύκη) για την φωτοσύνθεση, τα προϊόντα αποθήκευσης/αποταμιευτικό υλικό (υδατάνθρακες-άμυλο), καθώς και από τους τύπους των flagellae (μικροσκοπικα μαστίγια στα σπόρια τους).
Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να πούμε ότι τα όλα φύκη αποτελούν σημάδι δείκτες μόλυνσης θαλάσσιων υδάτων, εκτός βέβαια από τα είδη που ανέφερα παραπάνω, όπου ανάλογα με την αφθονία και την παρουσία τους μπορούν να χαρακτηριστούν και ως βιοδείκτες μολυσμένων νερών. Επίσης υπάρχουν και άλλα είδη φυκών – βιοδείκτες καθαρών νερών, όπως π.χ. κάποια είδη φαιφυκών. Τα φαιοφύκη Cystoseira π.χ. τα συναντάμε σε καθαρές ελληνικές θάλασσες.
Σίγουρα, σε πολλούς, τα φύκη προκαλούν ένα αίσθημα φόβου και απέχθειας, για αυτό και πολλοί διαλέγουν να κολυμπήσουν σε παραλίες και ακτές με άμμο και βότσαλα. Θα πρέπει όμως να δούμε τα φύκια με άλλη οπτική γωνία, ίσως να πάρουμε μια καταδυτική μάσκα να βουτήξουμε και να παρατηρήσουμε αυτούς τους όμορφους οργανισμούς και τις μορφές ζωής που αναπτύσσονται κοντά σε αυτά (μικρά ψαράκια, καρκινοειδή όπως γαρίδες, βρυόζωα, μαλάκια όπως χταπόδια και κοχύλια, σφουγγάρια, κτλ)
Αντιμετώπιση του ευτροφισμού
Η μείωση του ευτροφισμού και όλων των παραγόντων που επιταχύνουν το φαινόμενο πρέπει να αποτελεί βασικό μέλημα κατά την εξέταση της μελλοντικής πολιτικής, καθώς και για μια βιώσιμη λύση για όλους. Ο βιολογικός καθαρισμός των αποβλήτων, ο έλεγχος στις αγροτικές και γεωργικές απορροές/ακατέργαστα απόβλητα συμβάλουν σημαντικά στην μείωση αυτού του φαινομένου.
Ενώ ο ευτροφισμός έχει δημιουργήσει προβλήματα, οι άνθρωποι πρέπει να γνωρίζουν ότι η φυσική απορροή (που προκαλεί εξάρσεις του φυτοπλαγκτού στη φύση) είναι κοινή σε μερικά οικοσυστήματα, και δεν θα πρέπει να αντιστραφεί σε συγκεντρώσεις των θρεπτικών αλάτων πέραν του φυσιολογικού επιπέδου.
Θα χρειαστούν τρομερά ποσά ενέργειας για να επανέλθει ένα οικοσύστημα στην αρχική του ισορροπία. Στην φύση η καταστροφή των οικοτόπων και η εξαφάνιση οργανισμών μπορεί να είναι μη αναστρέψιμη.
Γράφει ο Ιωσήφ Μακρής, Θαλάσσιος Βιολόγος περιβαλλοντολόγος, διδακτορικός φοιτητής θαλάσσιας βιολογίας (School of Biological sciences, Postgraduate researcher – Ocean lab University of Aberdeen, Zoology building old Aberdeen)
